„Strahin-bane, ti sokole Srpski!
Tvome đogu i tvome junaštvu
Svud su brodi, đegođ dođeš vodi.“
Uoči velikog praznika Dana državnosti Srbije, sastajemo se među monumentalnim radovima svestranog umetnika Vase Pomorišca, poslednjeg od 11 stipendista Matice srpske, ranjenika u bici na Dobrudži, slikara u ateljeu Vrhovne komande srpske vojske, prvog srpskog vitražiste školovanog u Londonu koji je prikazao na britanskom ostrvu lepotu manastira Manasije kopirajući freske, ilustratora srpskog epskog ciklusa, vanredno cenjenog portretistu širom sveta i uglednog profesora. Na početku slikarske karijere sticao je znanja iz crkvene umetnosti kod Stevana Aleksića u Modošu u Banatu i školovao se i potom usavršavao u Zagrebu, Beogradu, Minhenu, Briselu, Londonu i drugde. Ono čime se ponosimo i što izdvaja izložbu Pomorišac – Vasa Pomorišac od ostalih, jeste činjenica da smo u toku priprema za ovu izložbu po neizvedenoj skici za vitraž u Aero-klubu, u somborskom Ateljeu „Stanišić 1908“ naručili novi vitraž Alegorija vazduhoplovstva visine tri metra, kojeg vidite obasjanog svetlom iznutra na centralnom mestu izložbe.
Osim ove (re)akvizicije, nedavno smo uspeli da prinovimo još jedno važno delo Vase Pomorišca. To je slika Banović Strahinja nastala 1936. godine, postavljena u uglu Velike sale „Sava Tekelija“ koja na najbolji način govori o Pomoriščevoj posvećenosti srpskoj prošlosti na moderan način, kada je svojom tananom linijom i svedenim koloritom stvarao realne i idealne oblike podjednako. Ovo izuzetno umetničko delo biće otkupljeno od slikarevog sina, Gordana Pomorišca, a zahvaljujući sredstvima Ministarstva za kulturu, obogatiće kolekciju Galerije Matice srpske. Upravo od njegovih naslednika čuli smo kako je od svih epskih narodnih pesama, Vasa Pomorišac najviše cenio pesmu Banović Strahinja, iz drevnih vremena pretkosovskog ciklusa, koju je Vuk Karadžić čuo od Starca Milije i objavio sredinom XIX veka.
Na izložbi ste u prilici da vidite kako je Pomorišac ilustrovao druge poznate epske narodne pesme, međutim, slika koja će se pridružiti drugim remek-delima Galerije Matice srpske, naročito se ističe arhetipskom predstavom viteza na propetom konju sa tamnom linijom dijagonale koplja u desnoj ruci. Ispred njih, uzdignuta i savijena noga mrkog hrta Karamana, u pejzažu na kojem se jasno vidi „malena Banjska“ i Goleč planina, sa mostom prelomljenih lukova u podnožju istoimene reke, svedoče času dramatičnih događaja što će izmeniti sudbinu pojedinca i naroda istovremeno.
Slika je zapravo kolorisani crtež na papiru kaširanom na platno, vešto naznačen u odnosima belih akcenata i neutralne boje podloge, u preobražaju lika junaka u romantičnu ikonu jedinstvenog tonaliteta. Rastresena i formirana vetrom, zelena dolama Strahinjića Bana podržava stilizovane linije profila Banović Strahinje koji strogo motri na zauzdanu glavu svoga dobra „đoga od megdana“. Pomorišac je delovao u društvu Zograf zajedno sa Nastasijevićem, rekreirao je umetnost srpskog srednjeg veka i isticao saglasnost moralnog i lepog. U potrazi za istinom, sigurno ga nije ostavila ravnodušnim uzbudljiva priča, „prethodnica“ Kosovske bitke, ali i tragičan preokret neverstva njegove ljube kao i tadašnji položaj žene u društvenoj matrici srpske vlastele. Banović Strahinja je uprkos predrasudama, poput „odgovornog“ domaćina zastupao modernije gledište stavljajući ga iznad iskonskog straha od ogrešenja. Ipak, na kraju je mačem, herojski izborio pravdu u koju je od početka verovao.
Izdaja je promenila lice, (hrišćanski) oprost je nadvladao stereotipe, a pesma o veri i neveri dala je srpskoj književnosti jedno od najsnažnijih ostvarenja. Negujući likovnim putem ovaj važan segment srpske kulture – epiku kao izvor nadahnuća, Vasa Pomorišac uspeo je da, stvaranjem kompozicije Banović Strahinja i ne samo njom, ustanovi ideju povratka tradiciji kojom je moguće ostvariti aristrokratski ideal istorijske misli.
Midrag B. Protić pisao je u svojoj čuvenoj studiji Srpsko slikarstvo XX veka da je Vasa Pomorišac u svome delu posvećen strogom poretku i redu, harmoniji kao i intelektualnoj i emocionalnoj ravnoteži. Unutar ovih pojmova, raspoređenih među mnogobrojnim tehnikama i motivima, Vasa Pomorišac je ostavio u nasleđe delo trajne vrednosti, a likovnim jezikom slike Banović Strahinja sabrao kvalitete zapadne viteške ikonografije i idealizovani karakter srpske i vizantijske likovne predstave. NJegova maestralna moć transformacije stila nagovestila je ubedljiv i moderan likovni izraz, amalgam koji možemo iščitavati poput kadrova stripa ili zamišljati kao crtež koji je nedostajao na štampanim stranicama pretkosovskog ciklusa starijih izdanja. „Netko bješe Strahiniću bane“, ali morate priznati da, „Netko bješe i Pomorišče Vaso“, u nepreglednom nizu stvaralaca koji su obeležili srpsku istoriju umetnosti XX veka.
Dr Danilo Vuksanović,
pomoćnik upravnika GMS
