Devetnaesti vek je iznedrio velike istorijske i kulturne promene u Evropi. Balkan se polako oslobađa Osmanske vlasti, dok svuda u Evropi cvetaju naučna dostignuća, prosvećenost i nove umetničke ideje. Sredina veka bila je prekretnica za buđenje modernizma i modernističkih pokreta. Godina 1864. obeležena je rođenjem Anrija de Tuluz-Lotreka i Johana Štrausa. Takođe, u ovoj godini umire Vuk Stefanović Karadžić, a Matica srpska se seli iz Pešte u Novi Sad.
Inicijalna ideja o Matičinom preseljenju javlja se još 1842. godine. Promišljenu mogućnost preseljenja Matice srpske iz Pešte, pored rukovodilaca, podržao je i Josif Rajačić, tadašnji karlovački mitropolit. Rajačić ideju o preseljenju Matice podupire stavom da su Karlovci, ali i Novi Sad, skladno mesto njenog novog usidrenja. Spram vizije transformisanja Karlovaca kao duhovnog, kulturnog, ali i političkog centra Srba u Ugarskoj, ova odluka biva donesena. Slovačke nacionalne novine pisale su da je Novi Sad najpogodniji centar za Matičino preseljenje rekavši da je „Novi Sad, po prirodi stvari, predodređen za veću delotvornost na nacionalnom planu. /…/ Ovde je centar iz kojeg mogu da se efikasno rasprostiru i šire literatura i uzleti narodnosti, po čitavoj Bačkoj, Bekešu, Sremu i Banatu“.
S proleća 1864. godine završeni su pripremni poslovi za preseljenje Matice srpske iz Pešte u Novi Sad. Potvrđena je seoba institucije Statutom, tzv. Miletićevim ustavom, koji biva na snazi sve do 1920. godine, a pokretna imovina prenosila se rečnim putem. Zanimljivo, Dunav kao toponim, pored svoje geografske funkcije vršio je i bitnu kulturnu i istorijsku funkciju, spajavši srpsku kulturu sa aktuelnim tokovima u zapadnoj Evropi. Preko reke, Matičina kolekcija besplatno je preneta zahvaljujući velikodušnom gestu Jovana Forovića, vlasnika parobrodskog društva Sloga i napredak iz Velikog Bečkereka (današnjeg Zrenjanina). Za sprovođenje seobe, preko sređivanja, popisivanja i pakovanja Matičine imovine za transport, starali su se Antonije Hadžić, Jovan Jovanović Zmaj, Jovan Trifunović i Tim Josifović. Dočekivanje Matice srpske u Novi Sad, tada proglašen Srpskom Atinom, obeleženo je svečansti u domu Platona Atanackovića, tadašnjeg vladike i ponovnog predsednika Matice srpske.
Zaključno, trebalo bi primetiti koliko događaj preseljenja Matičine zadužbine i same institucije u Novi Sad, kao centar kulturnog života, biva prelomna tačka budućeg rada Matice srpske, ali i čitave srpske kulture. Simbolično, motiv seobe u srpskoj istoriji obeležava, na svoj način, ključni otisak. Preko seobe Srba 1690. i 1740. godine, kada je srpski narod migrirao na severne delove koji su bili pod vlašću Austrougarske monarhije, sve do Matičinog preseljenja – gotovo arhetipskog motiva prelaženja sa jednog mesta na drugo, oblikuje se, menja ali povratno veliča kulturni i nacionalni identitet.
Goran Vujkov, dipl. filozof
