Srpski muzej, Galerija Matice srpske u Novom Sadu, nedavno je preuredila svoju stalnu postavku, ne po hronološkom redosledu, već na osnovu različitih tema, evo i kako.
Stereotipna verzija muzeja ili galerije, kako je većinski shvaćena od strane javnosti, jeste ona koja sadrži stalnu postavku po hronološkom redosledu, gde izložbeni raspored prati vremensku liniju, i to često bez sveobuhvatnog pregleda. Tu su autorska dela, radovi škole određenog umetnika, krug ili milje tog stvaraoca, a lista se širi onoliko koliko to zahteva i sama istorijska sfera umetnosti. Takvo iskustvo može se opisati kao svojevrsno putovanje vremeplovom, makar hipotetički. Ali da li hronološki prikaz i dalje ima smisla za publiku koja nije stručna? Kod mlađih generacija sve manje. Za one koji dolaze u posetu samo zbog doživljaja, hronologija često nije presudna. Uostalom, uživanje u muzeju ne zavisi nužno od datuma i vremenskih okvira, već od načina na koji mu pristupamo.
Kako časopis Drawing navodi u članku: „Hronološki prikazi zapravo i nisu hronološki, bar ne u smislu strogo linearnog niza od najstarijeg ka najnovijem. Brojne druge varijable igraju ulogu, počevši od fizičkih faktora poput veličine i oblika dela”. Tu je i muzeološki koncept „bele kocke“, koja se često povezuje sa hronologijom subjektivne, iako naučno utemeljene, ali svakako uvek promenljive istorije umetnosti. Dela se prikazuju u neutralnom prostoru sa belim zidovima, koji ne odvraćaju pažnju i omogućuju da dela dođu do izražaja. Brajan O’Doherti ukazuje upravo na ovo u nizu eseja koji su po prvi put objavljeni u Artforum časopisu 1976. godine. To je koncept koji je toliko postao rasprostranjen da se često smatra jedinim relevantnim modelom izlaganja umetnosti. Međutim, u slučaju mediteranskog stila muzeja, gde je istorijski kontekst same građevine često podjednako važan kao i sadržaj koji čuva, koncept „bele kocke“ postaje problematičan. Beli zidovi bez prozora, koji brišu arhitektonski identitet prostora, nisu neutralno rešenje koje uravnotežuje sadržaj i ambijent. Uz to, forsiranjem ideje umetnosti kao luksuzne robe, vredne kolekcionarskog ulaganja, može dovesti do njenog potpunog teoretskog odvajanja od bogatog istorijskog, kulturnog i društvenog konteksta u kojem je nastala, što podstiče nepotpuno razumevanje stvaralačkog konteksta. Vitni Birket je u jednom eseju iz 2012. godine pisala o tome kako bela kocka „može umetnost postaviti na previše nedostižan pijedestal, što je udaljuje je od njenih izvora i čini manje dostupnom onima koji je ne poznaju dobro. Time se, možda i nenamerno, dodatno učvršćuju tradicionalne hijerarhije moći.“ Ali postoje li alternative? Naravno, i one se istražuju već duže vreme.
Jedna od mogućih alternativa bila bi tematska postavka, organizovana na osnovu određenih tema ili motiva. Mnogi muzeji već su se odlučili za taj pristup. Među novijim primerima su umetnički muzej Ateneum pri Nacionalnoj galeriji Finske u Helsinkiju, Stedelijk u Amsterdamu i galerija Hanterijan u Glazgovu. Međutim, iako se možda čini da je reč o savremenim eksperimentima, takva praksa nije nova. Još 1982. godine, pre više od četrdeset godina, Tejt galerija u Londonu započela je sa tematskim izložbama, a zatim je 2000. godine učvrstila taj pristup kroz tematske celine Pejzaž, Materija, Okruženje i mrtva priroda, Predmet, Stvarni život. Vredi pomenuti i Abija Varburga i njegov Mnemosyne Bilderatlas, gde je tematski pristup korišćen kao kreativni i nehijerarhijski način istraživanja „preživljavanja antike.“ A taj projekat nastao je još krajem 1920-ih godina. Poslednja institucija koja se odlučila za ovakav pristup je Galerija Matice srpske u Novom Sadu, najvažnijem kulturnom centru severa zemlje, koji često nazivaju i „Srpska Atina.“
Nova postavka, otvorena prošlog novembra, oslanja se na tematske celine koje na najbolji način koriste prednosti muzejske kolekcije. Na drugom spratu muzeja, izložbeni raspored prikazuje istoriju zbirke kao rezultat razvoja srpske umetnosti kroz pet vekova, pri čemu su remek-dela kolekcije izdvojena u posebnoj prostoriji, okruženoj tematskim prikazima umetničkih materijala i tehnika. Izložbeni koncept na drugom spratu ide i korak dalje, donosi savremene teme i motive, uvek sa naglaskom na doživljaj publike. Među odabranim temama nalaze se „Utočišta: Čovek i okruženje“, „Tabu: Telo i um“ i „Užitak: Rituali i navike“. Posebno mesto zauzima „Skulptofilija“, omaž skulpturi u svim njenim oblicima do savremenog doba.
Raspored omogućava različite dijaloge između umetničkih dela, bilo kroz grupisane postavke, ili kroz pojedinačne radove koji uvode posetioce u temu određene prostorije. Ovakav pristup kustosa znači da je hronologija u postavci znatno manje naglašena, iako se može pratiti u pojedinim segmentima izložbenog rasporeda. Ona se, na primer, koristi kao okvir za predstavljanje stilskih promena i ključnih preokreta u estetici i kolekcionarstvu. Zapravo, istorija same zbirke, više nego istorija umetnosti uopšteno, jedna je od priča koju nova postavka donosi muzejskim posetiocima. Takav pristup ima za cilj da muzej učini relevantnom i pristupačnom institucijom za publiku 21. veka.
Izložbeni projekat Galerije Matice srpske u Novom Sadu pruža dragocenu priliku za dublje razmatranje tematskih postavki, koje postaju sve prisutnije u muzejima širom sveta.
Prof. dr Sandro Debono,
Univerzitet u Valeti, Malta
Originalni tekst je ovde.
