Milenko Šerban, Racija, 1947-1948.
Piše: Danilo Vuksanović
U brojnim izvorima motivacije povodi za realizacije slika su umnogome uslovljeni naslagama prethodnika i njihovim dometima. Novo umetničko delo je moguće ostvariti u dosluhu sa nasleđem čime dodatno tumačimo istorijski sled, dopunjujući plodove umetnosti iz neponovljivog, sopstvenog ugla posmatranja. Godišnjice i jubileji pomažu da bolje razumemo vreme koje je prošlo a često osvrtanje ka prošlosti slično je tumaranju mračnim hodnicima u neispitanom lavirintu koji nas svakim korakom upućuje na nesagledivo mnoštvo izbora. Ipak, u toj kreativnoj nelagodi učimo i sazrevamo uviđajući nijanse umetničkog dela – slojevitosti sklapanja zamišljenog.
Naročito zahtevan posao za umetnike jeste povratak na istorijski događaj kome nisu prisustvovali, ili su od drugih o njemu slušali kao neposredni savremenici (Šerban godine okupacije u Drugom svetskom ratu provodi u Beogradu). Osim godina i osnovnih podataka, suštine događaja i drugog, umetnik je zapravo prepušten samom sebi da u subjektivnom fondu pronađe dovoljno snažan pokretač, građu od koje će pokušati da sagradi ubedljivo umetničko delo. Milenko Šerban, usudio je da se obrati jednom takvom događaju slikarskim načinom i stvorio jaku likovnu pripovest, reminiscenciju na tragična tri dana, na pogrom poznat pod „razvodnjenim“ nazivom Novosadska Racija, koji se zbio 1942. godine u Novom Sadu ali i u čitavoj Šajkaškoj oblasti. Slika pod istim nazivom – Racija, nastala je 1945/46. godine (84,5 h 135,6 cm) a manja vremenska distanca kao da je pomogla Šerbanu da učini realnim ono što danas retko ko može i da zamisli. Na platnu je u koloritu netipičnom za slikara živih boja fovističke i divlje snage, prikazana složena scena, kao zamrznuta u ledenom času prikupljanja žrtava. Utisak koji nas obuzima dok posmatramo ovu sliku meri se iščitavanjem nikad utvrđene liste stradalih na kojoj se, pored Srba, Jevreja i Roma nalaze i sve druge nacionalnosti koje danas žive u višenacionalnoj Vojvodini.
Razvučenim pogledom koji želimo što pre da zaboravimo, Šerban je položio ispred sebe sceničnost slikarske ideje kojoj se predao. Tražio je uporišta i razmišljao koji su mu elementi potrebni kako bi sliku o strašnom zločinu što vernije dočarao. Setio se snega i leda i smrti na njoj. Likovnost je svedena na osnovne elemente. Jedini aktivni činioci na slici su nemilosrdnici, došli ispreka kako bi zauvek ostavili svoj ubilački trag. Možda je zato slika Racija horizontalno organizovana, a njen ukočeni zakovitlani kompozicioni sklop formiran je u nekoliko planova, u blago uzlaznom slaganju dijagonalnih i jedne horizontalne linije. Poput groba koji plovi.
Prvim planom dominira figura žene, poklekla u stranu pred uzdignutim stubom bedema, pod jezivom zimzelenom senkom drveta koje iza njega izviruje. Leva ruka joj je pala na krilo otvorena prema gore. dok joj je desna ruka skrivena u smaknutoj bundi. Kao da se i dalje oslanja na nju, pognute glave u stranu, sa crvenom razvezenom maramom kao jedinim toplim pigmentom na celoj slici. Istoričarka umetnosti Irina Subotić u monografiji o Milenku Šerbanu piše o ovoj slici da je to “angažovana kompozicija herojskog sadržaja, koja kroz dramatično osvetljenje i opšte sivilo, led, hladnoću, maglu i tminu, dobija akcente crvenom bojom koji vode poreklo od delakroaovskog tonaliteta sa Pokolja na Hiosu, koji je Šerban posebno voleo. Istovremeno, bez patetike i suvišne naracije u atmosferi zatamnjenog ambijenta pruža uzbudljivu sliku teških, istinitih događaja na Dunavskom keju, sa stamenom tvrđavom u daljini, žrtvama u mraku i svekolikim osećajem strave”.[1]
Sa leve strane kompozicije, kada posmatramo prvi plan slike na donjoj ivici, tačno na sredini izviruju dva bosa stopala. Odatle prema sredini slike smeđi trag vodi ka telu muškarca u mrkom odelu. Između stopala i njega postoji izvesna tajnovitost i posmatraču otvara dilemu. Da li noge koje vire pripadaju telu koje je ostavilo trag ili je to trag tela mrtvog muškarca kojeg vidimo u blago pomerenom delu slike – gde nam se prvo oko zaustavi? Koji je bio smer, pitamo se, jer su detalji slikaru katkad preko potrebni. Njegova desna ruka je smrtno zgrčena, umro je na svojoj levoj, ispruženoj. Prljavi tonovi na licu kosturske grimase su pod vertikalom vojnika, za trećinu nižim od stuba bedema. To je ukrućeni nemi posmatrač, čuvar zločinačkog čina – sakupljanja tela i uklanjanja dokaza u bolesnoj kolekciji prekinutih života.
U desni donji ugao slike Šerban je smestio još jednu žensku žrtvu sa smeđom maramom na glavi. Ona leži preko svoje desne ruke a lik joj je naznačen sivim tonovima okrenut prema belini snega. Fon donje zone slike prekriven je sivo belom (pokrivenu snegom) površinom po kojoj su tragovi hladno plave, svetlo smeđe ili ljubičaste boje. Nema jasnih senki, sve je posledica čina. Slika Racija izgleda kao provučena kroz plavo sivi filter a potezi su u svrsi obeležavanja mutnog i hladnog sivila smrti. Dominacija smrti svedena je na uobičajeni zadatak, mahinalnu operaciju – izvršenje. Stražar ovoga zločina prikazan je kao zdepasti vojnik sa brkovima čija glava je upala u šinjel. Ova niža, karikaturalna vertikala desni je krak zamišljenog krsta. Drugi je ugao bedema i žena uz njega, a žrtve u sredini, sa tragovima tela koji zločinci vuku, simbolišu put u ledenu grobnicu Dunava. Put smrti.
Odakle pomisao da će ova silna reka primiti ubijene žene, muškarce, decu i starce i potom nastaviti mirno da teče pod teškim pločama leda kao svedocima?
Dok posmatramo brdo nabacanih tela bez reda, u smaknutom piramidalnom punktu ulevo pred konačni nestanak, vidimo siluete onih koji ih povlače i premeštaju, zlotvora koji u ime nečastivog igraju samrtni ples. Njihove povijene figure usled tereta su u izmaglici neodređenih linija. Tako su naslikani nesoji-ubice nakon što oduzmu život. Sa leve strane, u drugom planu iza bedema, uzdiže se dvoroga drvena skalamerija sa tablom, pred kućicom, centrom suludog sabirališta sa gustim nanosom plavobele boje umesto krova. Poslednju stanicu “lađara bez skele”, u podnožju zidina Petrovaradinske tvrđave, pod horizontalom smrtne provalije, koju u užasu možemo naslutiti, Šerban beleži hitrim potezima, kao da želi što pre da pretrči pored tragičnog sudilišta. Posvetivši svoj potez mračnim silama neobjašnjive destrukcije, bez obzira da li je video jezive fotografije ovog zločina po novosadskim ulicama, slikar Milenko Šerban znao je da nije mogao da izabere teži zadatak. Nešto ga je nagonilo da na platnu trajno zaustavi sećanje na ono što imena nema, na bolni čas iz istorije grada koji je toliko voleo. Ljubav prema slici nekad polazi iz ugla koji drugi teško razumeju. Malo je slika zločina u odnosu na to koliko ih je na zemlji bilo. To znaju slikari.[2]
Zato i(h) slikaju.
[1] Irina Subotić, Milenko Šerban, Novi Sad, 1997. 36-37.
[2] Jedan od najperspektivnijih, Bogdan Šuput nestao je u ovom pogromu.
